27. 'Kerstnacht in de kathedraal'

Zo heette een langspeelplaat die mijn ouders hadden. Mooie Kerstliedjes, goed gezongen, door een jongenskoor uit Haarlem, meen ik. Rooms-katholiek was het wel, maar als het om muziek ging, kon mijn vader daar overheen stappen. (Anders was hij altijd nogal zuuver in de leer.) Vandaag de dag moet je er niet aan denken wat die knaapjes in de kerk behalve het zingen nog hebben moeten doen ...
Afgelopen vrijdag wàs ik in de kathedraal én het was Kerstnacht – voor de Kopten, dan. Er was trouwens geen jongenskoor, maar wel een koor van zo’n vijftig diakenen. Verder was paus Shenouda er, een heleboel kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders, hotemetoten van het leger en van de Egyptische politiek, grote en kleine VIP's en enkele duizenden gelovigen. De kerk zat afgeladen vol.
De grote VIP’s zaten trouwens helemaal vooraan, zoals dat bij VIP’s nu eenmaal altijd het geval is, en de kleine VIP’s zaten ook wel vooraan, maar dan een beetje minder erg, om zo te zeggen. Tot die kleine VIP’s behoorde voor deze gelegenheid overigens ook mijn persoontje. (Het is maar even dat u het weet!)
Als ik de kerk binnenkom, is de dienst al bezig, maar ik kan paus Shenouda nog niet ontdekken. Wel lopen er allerlei mensen met bijzondere stola’s en hoofddeksels rond, vermoedelijk kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders.
De diakenen in het koor dragen rode sjerpen of stola's over hun witte gewaden. Achter dat koor, uiterst rechts op het podium, is een tribune voor fotografen opgebouwd; waarschijnlijk zijn het persfotografen. Op het podium zijn minstens drie grote camera’s actief, en in de voorste helft van de kerk is een camera aan een grote zwenkarm opnames aan het maken.
In de loop van de dienst zie ik aan de geprojecteerde camerabeelden dat de voorste rij zitplaatsen tegenover het podium met hoge militairen bezet is, en met een aantal mannen in civiele kleding van wie ik vermoed dat het politieke kopstukken zijn.
Na ongeveer een half uur, zie ik uit een ingang rechts voorin de kerk – aan de kant waar de vrouwen en meisjes zitten – een grote kruisvormige houten staf met daaromheen een rode sjerp gedrapeerd binnenkomen. Meteen daarna wordt het onrustig in de kerk, er wordt gejoeld, gefloten en geapplaudiseerd, bijna zoals wanneer tijdens een groot popconcert de muzikanten voor de hoofdact binnenkomen. Omdat de mensen om mij heen heel vaak gaan staan (niet alleen daar waar de liturgie dat verlangt, maar vaak ook om alles goed te kunnen zien), weet ik niet precies wat er gaande is, al heb ik wel een vermoeden. Ik zie het vaandel langzaam verder de kerk in komen, naar het midden van het podium toe, en dan het podium op. En dan wordt duidelijk: het is paus Shenouda die met ondersteuning van (waarschijnlijk zijn persoonlijke assistent, bisshop Youannis, en enkele andere) kerkelijke functionarissen het podium betreedt.
Hij wordt naar zijn troon geloodsd, een groot houten gevaarte met twee leeuwen onder de beide armleuningen. Terwijl de liturgische gezangen gewoon doorgaan, wordt hij begroet door de hoogwaardigheidsbekleders van de andere kerken, die rondom zijn troon zitten en door enkele mannen in burger die van de voorste rijen in de kerk komen, waarschijnlijk vertegenwoordigers van moslimorganisaties. In de liturgie heeft de paus in deze fase van de dienst nauwelijks een aandeel.
Op een bepaald moment houdt paus Shenouda echter een preek van ongeveer twintig minuten, staande op zijn troon. Hij houdt deze helemaal vrij, zonder ondersteuning door aantekeningen. Zijn stem is duidelijk die van een oude man en klinkt vaak raspend, maar hij is wel krachtig en naarmate hij langer spreekt, neemt het raspende ook allengs af. In het begin van zijn preek noemt hij uitdrukkelijk de moslims, wat hem veel bijval, maar ook enkele protesten vanuit de kerk oplevert. Na de preek gaat hij weer op zijn troon zitten en er volgt een nieuwe ronde van begroetingen. Ditmaal zijn er ook militairen bij, en ik zie ook enkele vrouwen. Dan verlaten de 'super VIP's' (niet alleen de burgerlijke maar ook de kerkelijke) de kerk – het is dan rond half twaalf – en de paus gaat in de heekal verder met de mis. Ik kan het niet goed zien, maar ik heb de indruk dat hij daarbij op een stoel zit. Omdat de mensen wier veiligheid het meest bewaakt moest worden zich niet langer in de kerk bevinden, worden de veiligheidsmaatregelen nu wat versoepeld. Veel mensen van achter mij komen nu naar voren.
De dienst duurt ontzettend lang. Er zitten lange stukken van het koor in, maar ook lange gedeelten die door paus Shenouda of door bisschopen gereciteerd worden. De kerkgangers zingen tijdens de hele dienst regelmatig bekende stukken mee, soms in groten getale, soms slechts een enkeling. Wellicht zijn sommigen van deze zangers in hun eigen kerk ook diaken en kennen dus de woorden en de melodie. Een jonge man die naast mij is gaan zitten, zingt met overgave, maar helaas wel behoorlijk vals.
Op een bepaald moment ontstaat er achter in de kerk onrust. Ik kijk om maar kan niet precies ontdekken wat er gaande is. Ik heb niet de indruk dat het van buiten de kerk komt – daarvoor is het complex ook te streng bewaakt. Het lijkt er op alsof het lawaai in ieder geval voor een deel van het balkon achterin komt. De volgende morgen bij het ontbijt hoor ik van Helbees wat er aan de hand moet zijn geweest. Een groep van vooral jonge Koptische christenen – uit de manier waarop Helbees over hen spreekt, blijkt duidelijk dat zij geen enkele affiniteit met hen heeft – bivakkeert sinds enkele dagen in de kerk. Zij zijn van mening dat in de afgelopen tijd zoveel Koptische christenen door geweld van islamietische / islamistische zijde om het leven zijn gekomen dat moslims in deze Kerstnachtdienst eigenlijk niets te zoeken hebben. Met andere woorden: zij zoeken de confrontatie met hun islamietische omgeving. Gegeven het feit dat de verkiezingen tot nu toe tot klinkende overwinningen voor de islamisten geleid hebben, is dat niet erg verstandig.
Omdat ik immers toch niet aan de communie deel kan nemen, verlaat ik rond half één de dienst. Rond half twee ben ik weer op mijn kamer, moe maar voldaan. Dankzij het bezoek aan de Kerstnachtdienst is er toch iets van een Kerstsfeer bij me opgekomen.