22. Respect

Omdat het vandaag Kerstavond is, wil ik iedereen allereerst van harte gezegende Kerstdagen (en ook maar vast een gelukkig nieuw jaar) toewensen. En iedereen die mij een Kerstgroet gestuurd heeft: hartelijk bedankt!
Vandaag wil ik iets vertellen over het vertoon van respect dat ik hier tegenkom. (Het is een wat langer stukje geworden dan anders maar jullie hebben tenslotte een paar dagen vrij ;-) ) Ik had er al eens iets over geschreven naar aanleiding van de kerkdienst in Zamálek die ik bezocht: dat de mensen op kousevoeten naar het avondmaal gaan. Wel, hier in het klooster doen ze daar nog een schepje boven op. Niemand komt namelijk met straatschoeisel de kerk binnen. Iedereen doet (net als de moslims dat in de moskee doen, trouwens) bij de ingang van de kerk zijn schoenen uit (soms staan er grote rekken klaar om je schoenen in te zetten). De priesters en diakenen hebben soms een soort pantoffels die zij aantrekken, maar anderen lopen op kousevoeten en sommigen zelfs blootsvoets – blijkbaar de meer ascetisch ingestelde types.
Het respect voor het sacrale gebeuren van de avondmaalsviering komt ook in de liturgie tot uitdrukking. Aan het begin staat namelijk een moment waarop een brood uitgezocht wordt dat straks geconsacreerd zal worden. Het avondmaalsbrood is precies hetzelfde als de broden die de gelovigen aan het einde van de dienst meekrijgen. Voor de viering van het avondmaal is natuurlijk alleen het mooiste brood goed genoeg. Dat wordt dan vervolgens ook nog met een doek schoongewreven want er mag geen vuil aan kleven.
In de liturgie komt dan vervolgens een stuk waarin de priester tot uitdrukking brengt dat hijzelf eigenlijk niet waardig is om het avondmaal te bedienen (en dat het volk niet waardig is om het avondmaal te ontvangen). Daarom bidt hij om vergeving van zijn schuld en daarom dat God zelf zich bij zijn handelingen voegt om daaraan de juiste werking te verlenen. Uiteraard komen dan verderop – net als in een kerkdienst in Nederland (en eigenlijk overal in de wereld) – de woorden ter sprake waarmee Jezus het avondmaal ingesteld heeft.
Uit al deze dingen blijkt een groot respect voor het heilige. Dat is mooi, vind ik. Naar het avondmaal gaan is toch iets anders dan even een frietje halen bij de cafetaria om de hoek (of een extra lekker frietje bij de cafetaria in Middelburg!). Maar wie zich met de geschiedenis van godsdiensten bezig heeft gehouden weet dat er ook een keerzijde kan zitten aan een dergelijk gevoel van respect naar God. Het kan dan namelijk heel gemakkelijk gebeuren dat de afstand naar God heel groot wordt. Dan is er in de relatie met God geen ruimte meer voor innigheid en warmte.
De geschiedenis van godsdiensten heeft laten zien dat zo’n gat graag gevuld wordt met tussenpersonen tussen God en de mensen. Dat kunnen engelen zijn, maar ook heiligen. En dat is in de Koptische traditie heel goed zichtbaar. Er is namelijk geen Koptische kerk denkbaar zonder reliquieën – stoffelijke resten van heiligen. Je ziet ze overal, ik kwam ze ook tegen in de schamele kerk in de sloppenwijk van Akrasha waar ik onlangs over schreef.
Deze reliquieën worden vaak op dezelfde manier bewaard, namelijk in een smalle kast (ongeveer 60 cm breed), die de hoogte heeft van een ouderwets dressoir. Op de hoogte van de heup van een volwassene is er een glazen opbouw, aan de voorkant schuin naar beneden aflopend. Daarin ligt, in fluweel gewikkeld, de reliquie van de heilige. De achterwand van het meubelstuk loopt nog een heel eind naar boven door. Daarop is een afbeelding van de betreffende heilige aangebracht. Een schilderij dat staat en niet hangt, dus.
Ik zie de abt, maar ook verschillende monniken, wanneer ze de kerk binnenkomen om de mis te gaan opdragen, eerst allerlei eerbewijzen verrichten. De abt is er wat te corpulent voor, maar slankere monniken knielen op de grond voor het heiligdom (de 'heekal', weet u nog?). Verder raken ze met hun hand de kast met de reliquieën aan, de afbeeldingen van de heiligen, een aantal ikonen aan de wand en het boek met de schriftlezingen dat op een lessenaar buiten het heiligdom klaarligt. Na al deze aanrakingen brengen ze telkens even hun hand naar hun mond en maken een kusgebaar (het boek met de schriftlezingen wordt zelfs vaak direct gekust).

Ik zie de uitingen van respect ook tussen de mensen onderling. Als mensen een loslopende priester tegenkomen, of een monnik (en elke monnik die zijn definitieve gelofte heeft afgelegd is automatisch ook priester), dan grijpen ze naar zijn hand en kussen die. Hier hebben ze trouwens een leuk spelletje van gemaakt. De priester weet dat mensen zijn handen willen kussen, dus hij laat ze expres een beetje los bungelen. Maar als mensen zijn hand dan grijpen om een kus te geven, trekt hij hem net terug op het moment dat ze hem aan hun lippen willen brengen. Ik proef er iets in van: natuurlijk mag je best je eerbied voor het heilige en voor de mensen die er mee te maken hebben uiten, maar je mag natuurlijk ook weer geen mensen gaan vereren. Niet iedere priester is hier even bedreven in, maar sommigen hebben een perfecte timing.
Ook naar elkaar tonen monniken veel respect. Wanneer ze elkaar begroeten kussen ze ook elkaars handen (...). Daarna kan er gerust een innige omhelzing volgen waarbij ze elkaar vriendschappelijk op de rug kloppen, maar het begint met de handkus.
Bijzonder respect ontvangt uiteraard de abt. Hier is het patroon dat een monnik allereerst de grond voor de voeten van de abt aanraakt en vervolgens zijn vingers naar zijn mond brengt. Zeg maar: ik kus de grond voor uw voeten (dat was in het Oude Oosten al het eerbetoon dat aan een koning werd bewezen). Daarna grijpt hij de hand van de abt en de abt trekt zijn hand precies op het juiste monent weg (zie boven) en vervolgens omhelzen de monnik en de abt elkaar, maar dan wel zo dat de monnik dieper buigt dan de abt. Als het even kan probeert de monnik dan ook nog de borst van de abt te kussen, links en rechts, maar zover laat de abt het niet altijd komen.
Tenslotte nog een subtiel eerbewijs in het heiligdom. Tijdens de viering van de mis treedt de priester of een diaken nu en dan buiten het heiligdom. Het heiligdom is een vierkante ruimte met een vierkant altaar in het midden en de ingang in het midden van de wand naar de kerkruimte toe. Je kijkt dus (omdat tijdens de mis het gordijn opengeschoven is) regelrecht op het altaar. Wanneer nu de priester of een diaken de heilige ruimte verlaat, doet hij dat altijd achterstevoren. Hij keert het altaar nooit zijn rug toe. Dat zou oneerbiedig zijn. Het kan hoogstens voorkomen dat hij schuin naar buiten gaat, dus als het ware opzij het heiligdom uitstapt.
Ik zou wensen dat wij in onze geloofsbeleving meer van dat respect hadden, maar dan zonder daar de prijs voor te betalen dat God gevoelsmatig ver van ons af komt te staan en dat de innigheid uit ons geloof verdwijnt. Jezus lag in Bethlehem immers niet voor niets tussen de komende en gaande man.