31. In het hoekje waar de klappen vallen

Het is een heel verschil of je in het leven meestal gewoon met de stroom mee kunt zwemmen of dat je telkens weer vast moet stellen dat je anders bent dan de (meeste) anderen. Daarbij hoeft het helemaal niet om bijzondere dingen te gaan. Vijftig jaar geleden had je ook in Nederland vaak nog een probleem wanneer je linkshandig was. In het onderwijs en op andere plaatsen werd daar in de regel geen rekening mee gehouden. Nu is linkshandigheid niet iets diep-geestelijks, maar het heeft toch te maken met wie je bent en hoe je dingen waarneemt.
In de traditionele Egyptische (= Koptische) kerk kunnen ze over dit anders zijn en de moeiten die daarmee verbonden (kunnen) zijn, ook een lied zingen, en dat lied heeft heel wat coupletten. Ze hebben hier namelijk al vijftien eeuwen lang de ervaring een minderheid te zijn.
Zonder dat u zich dat waarschijnlijk bewust bent, leven wij in Nederland met één van de vruchten van dat anders zijn. Er is namelijk een tijd geweest dat de Egyptische kerk een leidinggevende rol speelde in wat wereldwijd 'christelijk geloof' mocht heten. In de eerste eeuwen van het christendom is intensief nagedacht over de meest wezenlijke inzichten die de bijbel ons geeft over hoe God en de mensen dankzij Jezus Christus tot elkaar gekomen zijn. Dat komt tot uiting in de klinkende namen van theologen die in Alexandrië leefden en werkten: Clemens van Alexandrië, Origenes en de patriarch Athanasius. Van deze laatste is één van de drie oecumenische geloofsbelijdenissen afkomstig. Wij kennen die niet zo goed omdat wij meestal de apostolische geloofsbelijdenis gebruiken; vergeleken met deze 'Twaalf artikelen' klinkt de belijdenis van Athanasius wat filosofischer, maar hij is wel heel mooi en belangrijk.
Paus Athanasius heeft een hoge prijs moeten betalen voor zijn grote inzet voor het orthodoxe geloof, al heeft het hem gelukkig niet het leven gekost. Hij is om zijn vasthoudendheid namelijk vele jaren verbannen geweest. Maar vele – geen tientallen, geen honderden, zelfs geen duizenden, maar tien-, of eerder nog honderdduizenden – Egyptische christenen hebben met hun leven betaald voor hun geloof.
De Koptische kerk heeft daarom een eigen tijdrekening (die alleen voor kerkelijke doeleinden gebruikt wordt). Het is 'de tijdrekening van de martelaren'. Die begint in het jaar 281 na Christus. Dat was het jaar waarin de Romeinse keizer Diocletianus aan de macht kwam, en deze keizer heeft de christenen stelselmatig en langdurig vervolgd, en daar heeft vooral de Egyptische kerk zwaar onder geleden.
De Egyptische kerk is – alweer in een strijd om wat het orthodoxe geloof mag heten – in de vijfde eeuw na Christus eigen wegen gegaan en sindsdien hebben de kerk van het Westen maar ook de grote rijkskerk in het Oosten enerzijds en de Egyptische kerk anderzijds, soms verbitterd tegenover elkaar gestaan. Deze tegenstelling raakte op het tweede plan in de tijd dat Egypte overspoeld werd door de Islam. Maar ook onder de Islam was de Egyptische kerk gedwongen om voor zichzelf een bijzondere plaats en rol in de maatschappij te accepteren.
Door dit alles heeft het begrip 'martelaarschap' in de Egyptische kerk een heel andere klank dan bij ons. Wij denken daarbij aan iets uit een ver verleden. Maar hier is het iets van heel dichtbij. Ik noem twee dingen. Afgelopen september kwamen vele Koptische christenen naar Caïro om te protesteren tegen het feit dat zij vaak onder geweld van de kant van extremistische moslims te lijden hebben en dat de overheid daar eigenlijk weinig tegen doet. Er kwam prompt een tegendemonstratie van fanatieke moslims en de zaak liep uit de hand. Opmerkelijk (en veelzeggend) genoeg vielen er aleen aan Koptische zijde doden te betreuren. Toen ik een ontwikkelingsproject in el Akrasha, een voorstadje van Caïro bezocht hoorde ik dat één van de doden daarvandaan kwam. Er hing een grote poster met een (erg zoetsappig ingekleurde) foto van hem in de werkkamer van de plaatselijke priester waar we over het project geïnformeerd werden en de jongen werd vanzelfsprekend als een eigentijdse martelaar gezien.
Op dit moment verblijft hier in het Guesthouse van de Anglicaanse kerk een Duitse gast die dertien jaar geleden in Alexandrië was om Arabisch te leren. Hij leerde daar een jonge Koptische christen kennen, een jongen van zestien jaar oud, met wie hij bevriend raakte. Deze jongen was betrokken bij een project waarin arme, chronisch zieke mensen – christenen én moslims – met medicamenten verzorgd werden die ze zelf niet konden betalen. Twee jaar geleden werd er aan de deur gebeld terwijl hij alleen thuis was. Toen hij opendeed drongen twee fanatieke moslims het huis binnen. Zij waren er van overtuigd dat hij heimelijk probeerde een oude moslimvrouw tot het christendom te bekeren (wat volgens de nu nog geldende grondwet overigens niet eens verboden zou zijn!) en hebben hem om het leven gebracht.
Diezelfde Duitse gast vertelde me nog een aandoenlijke anecdote over een vrouw die in het zuiden van Egypte woont, in een plaats die er om bekend staat dat daar bijzonder veel fanatieke moslims leven. Toen hij haar vroeg of ze geen angst om haar leven had, vroeg ze met een klank van oprechte verwondering in haar stem: "Maar waarom dan? God zorgt toch voor me?!"